Мерейтой – 50

Қазақ өнерге жақын халық, оның ішінде ән мен жыр, күйге келгенде он қазақтың тоғызы домбыра тартып, ән салады дейміз. Бірақ осындай өнерсүйер қалың тыңдарманның талғамын тәрбиелеуде нағыз музыка майталмандарының ролі орасан күшті болмақ. Күнделікті радиотолқыннан, эфирден жіберілетін дыбыс ағынына кәсіби мамандардың тікелей жауапкершілігі керек-ақ... Қазір сахнамызда жұлдыз көп, әнші аз. Екі-ақ әнімен «еңбегі сіңген» жұлдыз бен ширек ғасыр ұлт мәдениетінің дамуына қызмет еткен дарын иесінің еңбегі кейде теңесіп кеткендей әсер қалдырады. Иә, жас буын үшін алдыңғысы нағыз жұлдыздай жарқырап көрінеді.

Тіптен қаптап кеткен жұлдыздар еліміздің өнерге берілетін салмақты атақтарын алып та үлгеріпті. Аз халықпыз ғой, ала берсін, хош делік. Дегенмен арамыздағы шығармашылығымен жаңалық ашып, өнерді өрге көтерген тұлғалардың, елімізден гөрі алыс шетелдік марапаттарды көбірек иеленіп жүрген хас таланттардың еңбегі елеусіз қалдырмалық.

Сұхбаттасқанда байқайтынымыз, олардың көбі ұлтына жасаған еңбегін парызым деп санап, ол үшін атақ сұрауды ар санайды. Солардың бірі отансүйгіш рухтағы музыкант Қыдырәлі Болманов (1964 ж.т.). Әнші, продюсер, қазақ эстрадасындағы бірнеше жаңа идеялар мен тың форматтың авторы. Ұлт музыкасына негізделген өзіндік сара жолын салып, кейінгі буынға ісімен, ізденісімен үлгі көрсеткен Қыдырәлі Нұртайұлының шығармашыл әлеміне кәсіби маман көзімен назар аударып, өз сөзімен оқырманға ұсынуды жөн көрдік.

–     Қыдырәлі, үлкен сахнаға қадамыңыз «Азия дауысында» домбырамен орындаған термеңізден басталып еді. Әңгімені сонау тоқсаныншы жылдан бастаған жөн секілді.

–     Иә, 1991 жылдан бастап әндеріме домбыраны кірістіріп шығардым. Шығармашылық жолымдағы тұңғыш еңбегім – термені форматтадым. Ол кезде музыканттардың ойына келмеген болуы керек, ешкім эстрадаға домбыра қоспайтын. Бұған идея ғана емес, батылдық, білім мен талпыныс та қажет. «Азия дауысының» маған түрткі болғаны сол, ол этномузыка мен қазіргі заман музыкасын байланыстыратын форматта еді. Жалпы бала кезден күйлерге, ән-термелерге құлағым қанып, оған қоса әйгілі «The Beatles», «Pink Floyd», елдегі «Арқас» топтарын қатар тыңдадым. Оның бәрі миымда қатталып, өмірге аяқ басуға жаңа жанр іздеді. Конкурсқа шығарда көп ойландым. Ақыры Нұрым жыраудың термесіне тоқтап, домбыраға барабан қосып көрдім:

• Ей, тауға да біткен қайыңның
• Солқылдар басы жел өтсе
• Тоғайға біткен жоңышқа
• Солғын тартар күні өтсе.
• Еңки-еңки тартады
• Ер қолынан мал кетсе.
• Ерні салпы ер аты
• Оралмас қайта ер өтсе.

Терменің өлшемі барабан ырғағымен сәйкестеліп сүйемелденді. Басында біраз дыбыстан кейін октаваға көтеріп, әуендік дамыту жасадым. 
Бұны көпшілік жақсы қабылдаған соң қанат бітіп, енді Сүгірдің термесіне көштім. Төрт жарым ай Оралхан деген аранжировка жасайтын маманмен отырып әртүрлі версиясын жасадық. Ізденіс барысында сөзін өзгертуге тура келді. Қайырмасындағы дәстүрде «и-и-и-и-и» деп айтылатын вокализін эстрадаға сай ұшатын, дауысты дыбыс іздедім, «ей, аридари-ей, аридари-ей» деп алдым. Қазір топтар да, жекелеген орындаушылар жүздеген термелер болса да, осы термені таңдайды әрі кім айтса да «аридари-ей» деп, осы өзгешелікті сақтаған. Өйткені терменің форматы бәрінің құлағына қона қалады, бұл тұтастай алғанда тенденцияға (үрдіс) айналды десем артық емес.   

–     Шын мәнінде сол кезде отандық шоу-бизнесте бұндай өміршең тенденция жасап, формат тауып жүрген жан әлі кездесе қоймады. Сүгірдің термесі әп дегеннен үрдіске айналғанына дау жоқ.     

Жалпы, осы термеге екі-үш ток-шоу арналды. Журналистер Сүгірдің термесін орындап жүргендердің көбін жинады. Біреуі мен бүйттім, екіншісі, мен сүйттім деп жатыр. Арасында тыңдап отырып, сөз кезегі маған келгенде бұл термені тұңғыш эстрадаға форматтап, 1992 жылы жасағанымды айттым. Студент шағымда 1993 жылы Литвадағы «Вильнюс» конкурсында осы термені, Естайдың «Қорланын» орындаған едім. Голливудта да осы Сүгрідің термесі үшін «Басқаларға ұқсамайтын вокал» номинациясы  бойынша I орынды берді (Калифорния, 2001). Жаңалықтың басында тұрған адамды ашып айтпау бұл журналистердің шалалығы. Тіптен хабар арналып отырған тақырыптың байыбына бармаған, туынды тарихына үңілмепті. Әрине, айтылған сөздерім монтаждалып, қиылып кетті. Журналистер өздерінің осал тұсын көрсетпесе керек. Менің қуанарым, бұдан кейін қазақ жастары Биланға, Джексонға емес, термеге, домбыраға бетбұрыс жасай бастады. Осы кезеңнен бастап домбыра шоу-бизнеске енді.  

Қыдырәлінің терме орындағанына қатысты композитор Секен Тұрысбеков мынадай пікірін білдірді: «Осыдан жиырма жылдың үстінде Қыдырәлімен гастрольге барған едім. Маған «Сүгірдің термесінің» жаңаша өңделуі, естілуі, иірімдері ұнады. Сол кезде осы термені республика сахнасынан шығарамын деген болатын. Ол шығарды да, сөзінде тұрды. Үлгі көрсетті».

–     Өнер жолыңыз тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарымен бірге басталды. Қазақ музыка мәдениеті тарихындағы көптеген тың дүниелердің авторысыз. Олардың бірі – АБК. Топтың құрылуына бойыңыздағы намыс түрткі болыпты...
–     «Азия дауысына» қатысып, енді-енді шығармашылығымды кеңітіп жүрген кезім еді. Орталық алаңда Республика күніне арналған концерт өтетін болды. Радиодан құлақтандыру беріп жатыр, концертке қатынасушы Кирилл Ли, Парвиз Назаров... т.б. жанында бір қазақ есімі аталмады. Менің намысыма тиген де осы. Тіпті Роза да жоқ. Ең болмаса оны қатыстырғанда үнсіз қалар ма едім. Алаңға келіп, ұйымдастырушыны сол жерде жолықтырдым, мәдениет басқармасының директоры, қазақ ағай, есімін айтпай-ақ қояйын. «Аға, ассалаумағалейкум. Республика күнінде қазақ жерінде сахнаға бір қазақтың шықпағаны ма?» дедім. Сөйтсем ол: «Енді сені шақырсам, сен термеңді айтып тұрып аласың. Оған ешкім билемейді» деп қарап тұр. Мен айттым, «Сонда бәрі тілдері салақтап Республика күні билеуі керек пе? Онда Розаны неге қоспайсыздар?». Үндемеді. Сол күні үйінен Медеуді шақырып, студияға алып бардым, ол түсінбей «не болды» дейді, мен «топ құрамыз» дедім. Екеуміз бірнеше әндерді қарап шықтық. Е.Көкеев сенімен жұмыс жасағым келеді деп өзі келді. Сөйтіп, «Азия дауысына» қатысқан әншілер басын қосып алғашқы АБК триосы құрылып, Қазақстанда бірінші стадион жинай алатын топ болдық. Бұл намыстан туды. АБК арқылы Кеңес Одағының мәдениеті реңінен бүгінгі заман ладына көпір жасалды. Бүгінгі үштік, төрттік, топтардың бәрі осы АБК дан бастау алды.  

–     АБК түсірген А.Есмұхановтың «Тамшылар» әнін көпшілік шоу-бизнес тарихындағы эфирден жиі берілген кәсіби бейнеклип деп бағалады. Осы әнге бейнебаян түсірілімі туралы айтып өтсеңіз.

• Негізінен алғашқы клипім 1992 жылы Сүгірдің термесіне жасалды. Ол уақытта режиссер, камера, клипмейкер деген сервистер жоқ еді. Кей жерін жолдастарыма түсіртіп, кейбір сәттерді кинолардан қиып алдым дегендей. Екі ай монтаждап отырып, Сүгірдің термесі клипті болды. Бұдан соң екіншісі Ақан серінің «Маңмаңгер» әніне түсірілді. Ал Қазақстандағы тұңғыш бейнеклип ресми АБК орындауындағы «Тамшыларға» түсірілген кезде мен аз да болса тәжірибелі едім. Оны Ахан Сатаев түсірді. Бұл бейнеклип эстрададағы барлық рейтингілерді жаңаша көзқараспен саралауға бастады.   
• Қазақша, этникалық шоу-бизнесті дамытуға орасан зор үлес қосып келесіз. Қаптап кеткен жылауық әндердің арасында Қарақатпен дуэттеріңіз әуенімен де, мазмұнымен де, орындаушылық жағынан да өзгеше болып отыр. Олардың бірі «Айналайын» әні хит болып кетті.

Бастысы – сенің істеп жүрген жобаңа қазаққа қандай пайда бар? Осы тұрғыдан қарасақ, Қарақатпен дуэттерім «позитивке» негізделген. Яғни, «Айналайын», «Аяулым», «Бақыттымын» – барлық әндеріміз жарқын, бақытты шақты жырлайтын, оң эмоция, сүйемін, сыйлаймын деген жағымды ықпал бере алады. Дуетіміздің бір мақсаты – жастарымызды бір-бірін сүюге үйрету, сыйлауға үйрету. Бұл қосылып ән айтуымыздың да форматы тың – этнодуэттерді есепке алмағанда унисонда орындайтын отбасылық алғашқы дуэтпіз. Терция интервалын сирек қолданамыз, негізі унисонда жасалады.

Келесі сұрағымызды сұхбатымызды үнсіз тыңдап отырған Қарақатқа қойдық. «Отандық эстрадада қарын аштыратын жәйттер кездесіп жатады. Әншілердің шамаданын көтерісіп, продюсердің мақсат-міндетін білмейтіндер мен продюсермін деп жүр» дейді ол.     
–     Қарақат, Қыдырәліге продюсер болуға сұраныс көп шығар?  

       Қарақат: Қыдырәліге республиканың түкпірлерінен көп адамдар хабарласады, продюсер болыңыз деп. Оған продюсер болыңыз деп қаражат мол ұсынатын адамдардың музыкалық қабілеті әдетте өте нашар болып келеді. Қыдырәлі қаражаты үшін ортанқол әнсүйерлермен мүлдем айналыспайды. Арасындағы жарып тұрған талантты ғана байқап көріп, қолға алады. Ұлтқа адал қызмет ету ұстанымынан айныған емес.

–     «Bal-bala» қалай пайда болды? Олар «Ақбұлақ», «Туған жер», «Тәй-тәй бала, бал бала», «Бақыттымын өзіңмен» әндерін орындап жеңіл ырғақпен қимылдайды екен.    

       Қарақат: Қыдырәлі қазір «Bal-bala» қуыршағының бизнесіне күш салып жатыр. Әлбетте, өнерде үнсіздікте қалуға болмайды. Бәрін тепе-тең ұстау үшін жұмыс жасап жатыр. Иманәлі деген ұлымыз он бір айлық болған кезде Жаңа жылда бір таныстарымыз бізге қытайдың сөйлейтін қуыршағын сыйлады. Тетігін басып қалсаң ағылшынша, қытайша керемет ән шырқады, билейді. Иманәлі мәз болады. Қыдырәлі оның қылығын байқап отырып, «сапасы жоқ, иісі бықсыған арзан дүние, қай тілде сөйлейтіні де бізге түсініксіз. Бірақ көңілді екен. Осыған неге қазақтың әнін айтқызбасқа? Соншалықты қиын нәрсе ме? Құдайым-ау ел машина да шығарып жатыр ғой» – деді. Осы ойын айтқан сәттен бастап іске кірісіп кетті. Оның ерекшелігі де сол, идеяны айтқан мезетте бастап та жібереді. Бойынан маза кетеді. «Bal-balaның» нарыққа шыққанына үш жылға кетті, флешкасы Тайваньда, мүшелері Қытайдың Еуропаға жасайтын фабрикасында, киімі елімізде тігіледі. Бұның бәрін біріктіру, сатылымға шығару, үлкен еңбекті, уақытты қажетсінеді. Бейнетін көріп те жүр, бизнестің болашағы өте зор, қарқ болып жатырмыз деуге әлі ерте. Өздерін енді ақтап жатыр.  

Қыдырәлі: «Өмірден аларыңды ғана ойлама, қалдырарыңды да ойла» деген нақыл сөз бар. «Bal-bala» қазақ баласының санасына жұмыс жасайды. Сәбиді бесікте жатқаннан аналарымыз әлдиімен жұбатқан ғой. Меніңше, алты жастан бастап ұлттық дүниеге тәрбиелеудің өзі кештеу. Мына жәйтті қараңызшы, орыс тілді қандасымыз өзін түсінетін орыс тілді қызға үйленеді. Одан туған бала қай тілде сөйлейтіні түсінікті ғой. Енді ол баланың ұрпағын елестетіңіз. Түрі, заты қазақ та, тілі, түсінігі орыс. Қазақтықтан аты ғана қалған немесе кез-келген ірі қаланың қазақ мектептеріндегі үзіліс кезін байқаңызшы. Қазақ балалары өзара орысша сөйлейді. Міне, трагедия.  

Қазіргі тележобалар, БАҚ, жалпы қазақша дүниелер аталар мен әжелерге ғана қажет пе сонда? Жаңағыдай ұрпақ көбейген сайын сұранысы азайып, деңгейі түсе бермек. Заңды ғой. Біз осы проблемалардан шығатын жол іздейміз.  

–     Шығармалардың сапасы жоғары болу үшін қалай еңбектенесіз? 
Шоу-бизнес – көптеген технологиялардан тұрады. Дыбыс жазу индустриясы бар жерде сапалы өнімге ұмтыламыз. ХХ ғасыр басында А.Жұбанов қазақ оркестрлерін ұйыстырып, оның дамуына көп қызмет жасады. Параллель келтірсек, Болманов әлемдік шоу-бизнесіне қазақтың ұлттық музыкасын жетеледі. Құрманғазыны ХХІ ғасыр тыңдарманына, автордың тілімен айтқанда «миы жаңаша форматталған» ұрпақтың санасына осылай жеткізу ең тиімді тәсіл болып отыр.

Режиссерға мына әнге клип түсір деп тастап кетпеймін. Біріншіден, оны бүге-шігесіне дейін ойластырып барып ұсынып, мүмкіндігінше монтажына да қатысамын. Жаныңды салмасаң, жанды тербейтін дүние шықпайды. Тіптен, кейбір әндерге 7-8 рет аранжировка жасатамын. Көңілімнен шыққанша күтемін. Мәселен, америкалық «Backstreet Boys» поп-тобы жаулап алды бізді, тілін жақсы түсінбесек те елең етіп, тыңдап қаламыз. Өйткені, ән альбомын жазу барысында ешқайда шықпай бір жыл демалыс алып, әр әннің 9-10 версиясын жасайды екен. Елестетіп көріңізші, шамамен жүз варианттың арасынан тыңдай-тыңдай келе, 10 немесе 12 әнді ғана таңдайды (!). Сапалы дүние жасау жолында әр туындының әр дыбысын қадағалайды.

–     Мен бірде-бір продюсерді көрмедім, ансамбль құрып, мектеп-студия, компания ашқан, өндіріспен айналысқан. Оған біліммен бірге сезім, рух, белгілі дәрежеде жанкештілік те қажет. Өндіріс пен музыкалық ансамбль жұмыстары екі бөлек дүние. Қатар алып жүру қиындықтар туғызатын болар?
Екеуі екі бағыт болса да, екеуін біріктіретін күш – Отанға деген сүйіспеншілік. Қытайдың мынадай мақалы бар: «Бір жылдығыңды ойласаң бидай ек, он жылдығыңды ойласаң тал ек, ал жүз жылдығыңды ойласаң балаларыңның тәрбиесін, білімін толықта» деген. Сондықтан балаларымызға көңіл бөлмей жақсы ұрпақ тәрбиелей алмаймыз. Көзін ашқаннан «Барбимен» ойнаған бала қазақ екенін сезіне ала ма? Менің қуыршақтарым еуропа сапасында, сәби денсаулығына қауіпсіз, сапа сертификаты бар. «Bal-bala» сол үшін қымбат. Есімім елге таныс адаммын, жұрт маған сенеді. Елдің ішінде жүргеннен кейін өтірік араластыруға болмайды. Көптің сенімінен шыға білсең мен үшін абырой сол.
–       Қандай жоспарыңыз бар?
–       Әлі ойлану үстіндемін. Болашақта «Ұлытау» тобына әнші аламын ба деп ойлаймын...
–     Сәтті шешім жасауыңызға тілектеспін.         

Әнуарбек Үмбетбаев - 100

  Биыл Абай атындағы Қазақ мемлекеттік Академиялық опера және балет театрына сексен жыл толып отыр. Бұл театр сахнасының өркендеу жолы талай ұлт өнері майталмандарының тағдырымен тікелей байланыста өрбіді. Ағымдағы жылы осы театрды алғаш құрысқан саңлақтардың бірі, опера сахнасының дүлдүл әншісі, Қазақстанның халық артисі (1947), КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1949) Әнуарбек Үмбетбаевтың дүниеге келгеніне 100 жыл толып отыр. Оның үлкен сахнаға қадамы өткен ғасырдың отызыншы жылдарының басында құрылған музыка студиясынан бастау алды. Бұл кезеңде, халық басына түскен үлкен нәубетпен қатар (қазақ даласын қан жылатқан ашаршылық, алғашқы интеллигенция қуғын-сүргіні), астанада,  қазақ көркемөнерінің сан алуан саласын өркендету жұмыстары қолға алынып, күрделі музыкалық-сахналық тың жанрлар жазылып, жас ұжымдар ұйысып жатты.

Музыка студиясының (1933) алғашқы құрамында қазаққа бұрыннан таныс, әншілік қабілеті жоғары өнерпаздар тобы болды. Олар Темірболат Арғымбаев, Абдолла Айтбакин, Әнуарбек Үмбетбаев, Жамал Омарова, Нұғыман Әбішев сияқты тума дарындар еді. Сонымен бірге драма театры кадрларынан Күләш Байсейітова, Құрманбек Жандарбеков, Қанабек Байсейітов, Жүсіпбек Елебеков сынды музыка шеберлері осы шаңыраққа қызметке ауыстырылғанда аз да болса тәжірибесі болды. Бұл ұжымның өркендеуіне әдебиет, би, музыка, бейнелеу, орындаушылық салаларынан режиссер Жұмат Шанин, биші Шара Жиенқұлова, әнші Манарбек Ержанов, суретші А.Ненашев, жазушылар М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Б.Майлин, композитор Е.Брусиловский секілді дүйім дүлдүлдер атсалысты. Е.Брусиловский тұңғыш қазақ операсы «Қыз Жібекті» жазып, бұл қойылым 1936 жылы Мәскеу қаласында өткен қазақ әдебиеті және өнер декадасында жоғары баға алды. Одақтың бас қаласынан рухтанып, шабыттанып оралған әнші-әртістер, арнайы кәсіби білімдері болмаса да театрдың опералық репертуарын құруға қызу кірісті.

Бұл бағытта еңбек еткен Б.Досымжанов, Ә.Үмбетбаев, Ришат және Муслим Абдуллиндар, Ш.Бейсекова, К.Кенжетаев, М.Төлебаев және т.б. тұлғалардың арқасында Ұлы Отан соғысының алдында театр репертуарында 9 қазақ, 22 орыс, өзге ұлттар және еуропа опералары, 6 балеттік (оның екеуі қазақ) қойылымдар болды. Осы ортада аянбай еңбек еткен көрнекті артистің бірі, лирика-драмалық тенор Әнуарбек Үмбетбаев еді. Ол бұрынғы Верный қаласында Бейсембай деген қарапайым шаруа отбасында дүниеге келді.  Бейсембай қолы қысқа кедей болса да, жоқ деп мұңаймайтын сауыққой, бойында ақындығымен қоса әншілігі бар жан болған. Әнуарбек әкесінің ән салғанын бала күнінен естіп, халық музыкасына құлағының құрышы қанып, өнерге әуес болып өседі. Қаршадай бала мектепте жүрген кезден-ақ үйірмелерге белсенді қатынасып, жасөспірім әншілер қатарына қосылады. Оның шарықтаған асқақ үні, әр шығарманы жүрегінен өткізіп, шырқата орындауы тыңдаушысын бейжай қалдырмай, өз болашағының сахнамен ғана байланысты болатынынан хабар бергендей әсер етеді.

Әнуарбек Бейсембайұлы Үмбетбаев 1929 жылы Алматыдағы театр студиясы ашылған кезде сахнаға шығып, ән сала бастайды. Бұнымен бірге ол жаңадан ашылған радио студиясында алғаш орындаушы да болды. Оның орындаған талай әндері мен романстары, ариялары, қазақ, орыс, еуропа операларының вокалдық партиялары Қазақ радиосының «Алтын қорында» сақтаулы. Мақпалдай қою тембрлі, халықтық тенор қайталанбас үнімен «Аққұм», «Қаракөз», «Бурылтай», «Баянауыл», «Ағаш аяқ», «Қараторғай» сияқты лирикалық, кең тынысты, кантиленді әндерді бабына келтіріп орындады. Жарты ғасырға жуық уақыт радиодан әндері үздіксіз беріліп келген Үмбетбаевтың есімін мыңдаған радиотыңдаушылар зор құрметпен атап, концерт беруін сұрап, радио редакциясына толассыз хаттар түсіп жатты.  

Ол өнер жолында қабілетін дамытып, шыңдай жүріп, Ленинградтағы оқу комбинатында білім алады, 1937 жылға дейін Кеңес Армиясы қатарында болып, Қазақтың атты әскер полкінің ансамблін басқарады. Театр табалдырығын аттағанға дейін ол бір сәтке де өнерден алшақтамай, жүрген жерінде ән-күй ансамбльдерін басқарып, ұжыммен біте қайнасып, айналасынан жақсы баға алып жүрді. Әскерден оралғаннан кейін ол жаны қалаған өнер саласына бет бұрды. 1937 жылдан бастап опера театрына қызметке орналасып, мұндағы актерлер дайындайтын студияда А.Кургановтың класында тәлім-тәрбие алады.
ҰОС жылдары 1942-1944 концерттік бригада құрамында майдандағы жауынгерлер үшін майданда және тылда талмай қызмет етті. 1953 жылы Алматыдағы марксизм-ленинизм кешкі университетін жоғары көрсеткішпен бітіріп шығады.

Қазақтың дәстүрлі орындаушылық өнері туралы алғаш рет зерттеп,  терең сезіммен түйсініп, таң қала отырып жазып кеткен орыс және шетел этнографтары, саяхатшылары екені мәлім. Олардың еңбектерінің бірінде қазақтың Дала музыка мектебінің әнші-ақындарының дауысы зор, кең тынысты әрі әсем. Табиғат берген үнімен алған жоғарғы ноталары еуропа академиялық вокал өнерінің майталмандарының өзін «осыншама мықты техниканы далалықтар қалай меңгерген?» деп тұйыққа тірейді деген еді. Осындай мықты да көрнекі дауыстың иесі, оқымай-ақ ұлттық опера сахнасында қазақпен бірге, оры, шетел классикалық шығармаларының партияларын еркін орындаған Әнуарбек Бейсембайұлы еді. Оның өмір жолы театр сахнасымен бірге өрілді. Ол қырыққа жуық операда әртүрлі музыкалық образдар жасап, көрерменнің сүйікті артисіне айналады, М.Төлебаевтың «Біржан-Сарасында» Біржан, А.Жұбанов пен Л.Хамидидің «Абай» операсында Айдар, осы авторлардың «Төлеген Тоқтаровында» Төлеген; Е.Брусиловскийдің «Ер Тарғынында» Тарғын, «Жалбырда» Қайрақбай, «Дударайда» Думан партияларын орындап, ұлттық опера өнерінің өсіп, өркендеуіне мол үлес қосты. Бұл партиялар Ә.Үмбетбаев орындауында ұмытылмас мұра болып қалды.Ташкентте (1944) өткен Орталық Азия елдерінің әдебиеті және көркемөнер онкүндігіне «Абай» операсының арияларын, вокалдық үзінділер орындаған К.Байсейітова, Р.Абдуллин, Ә.Үмбетбаев өнері өте жоғары бағаланады. Ол, Фрунзе (қазіргі Бішкек), Мәскеу қалаларында өткен концерттерге, өнер онкүндіктеріне қатысып, Одақ мемлекеттерін аралап, көптеген концерттерге қатысады, қазақ музыкасын белсенді насихаттайды. 

Үмбетбаев туралы музыкатанушы ғалым, профессор С.Күзембай былай деді: «Көптеген ұлттық музыка майталмандарының сахнадағы тағдыры әлі көз алдымызда. Өз дәрежесінде есімі аталмай жүрген ірі өнер тұлғасының бірі – Әнуарбек Үмбетбаев – дауыс мүмкіншілігі зор, сирек ұшырайтын, қайталанбас тембр болды. Оның шығармашылық бейнесі жан-жақты – опера әншісі, диктор, актерлық шеберліктерімен жымдасып жатыр. Өзі сұлу адам болатын. Жүріс-тұрысы, мәнері, даусы қандай әсем болса, сондай сұлу да мағыналы өмір сүрді».
Иә, оның актерлік шеберлігі Қ.Қожамияровтың «Назугумында» Бақи, Ж.Бизенің «Карменінде» Хосе; Дж.Пуччинидің «Чио-Чио Санында» Пинкертон, ал «Тоскасында» Каварадосси; Н.Г.Жигановтың «Алтын шашында» Джек, П.И.Чайковскийдің «Пиковая дамасында» Герман, М.Магомаевтың «Наргиз» операсында Альзар музыкалық образдарын сомдауда, У.Гаджибековтың «Аршын мал алан» музыка комедиясында Аскер рольдерін ойнауда әр халықтың өзіне тән салт-санасын толық сақтай отырып, сан алуан образдар жасауда айқын көрінді. Әншінің бұл опералардағы шебер сомдалған рольдері туралы замандас әріптестері, музыкатанушы мамандар «жоғары көркемдік дәрежеге жеткен әнші-актер» деп бағалады.  

Осы орайда бірер мысалдар келтіре кетсек, онымен сахнада – партнер, өмірде – дос, аға-іні болып талай жылдар бірге театрда еңбек еткен қазақ өнерінің жұлдызы, актер, әнші, режиссер Кәукен Кенжетаев естелігінде былай деп жазған: «Үмбетбаев консерватория бітірмесе де, өзінің табиғат берген үлкен дарынының арқасында сахналық тамаша табыстарға жетті. Әнуарбек тек сахна үшін жаралған адам еді. Оны өзі де айтып қоятын. Кең кеуделі, батыр тұлғалы, өңді, әдемі жігіт еді. Даусы сұлу қою тенор болатын. Барлық регистрлері тең, тек жоғары ноталары қысылыңқырап шығушы еді. Бірақ ол Үмбетбаевтың әншілік шеберлігіне нұқсан келтірмейтін».

Әнші үшін жоғарыдағы ірі музыкалық-сахналық туындылардың арасынан М.Төлебаевтың «Біржан – Сара» операсындағы Біржан образының шоқтығы биік болды. Бүгінде қазақ жазба кәсіби музыкасының жауһарлары қатарынан саналатын осы опера алғаш рет сахнаға қойылғанда басты роль Әнуарбекке беріледі. Қойылым туралы академик А.Жұбанов мақаласында: «Үмбетбаев кешегі күнде әннің туын аспанға көтерген Біржанның образын есте қаларлықтай етіп жасады. Оның саспайтын сабырлы мінезі, қауіптен сескенбейтін ерлігі, халқына деген махаббаты, Сараға арналған адамшылық жүрегі, мейірімді ана алдындағы балалық мінезді кішіпейілділігі, бай-молдаларға деген өткір музыкалық үнді тілі – бәрі де оның орындауында әдемі берілді», – деп жазды.

Құрманбек Жандарбеков сахналаған «Біржан – Сара» 1949 жылы КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болады. Бұл мәртебелі сыйлықты М.Төлебаев – музыкасы үшін, Қ.Жандарбеков – режиссерлігі үшін, А.Ненашев – спектакльді көркем безендіргені үшін алды. Сонымен бірге басты партияларды ойнаған Біржан – Ә.Үмбетбаев пен Б.Досымжанов, Сараны бейнелеген К.Байсейітова мен Ш.Бейсекова да КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Бүгінде көзін көре қалған әріптестері Ә.Үмбетбаевтың келбеті де, түрі де, дауыс тембрінің әдемілігі де, бәрі-бәрі халық ұғымындағы әнші-азамат, адал, ақжарқын Біржан салға қатты ұқсайтын еді деп еске алады. Спектакльдің тұсаукесер қойылымынан бастап куәгері, өзі мұндағы Жанбота партиясын ойнаған К.Кенжетаев: «Таудан аққан өзендей төгілген, әрі еркін, әрі күшті, әрі әдемі Әнуарбек Үмбетбаев даусы нәзік, бұлбұл үнді Күләш даусымен қосылғанда, өнер сүйгіш қауым ән толқынына бөленіп, сол әннен сарқылмас нәр алғандай көрінуші еді. Операның алғашқы актысі 22 минут қана жүреді. Осы аз уақытта тыңдармандар мен айтушылар бірге қосылып кеткендей, аса бір қызық тойға айналатын. Залда отырған халық Қоянды жәрмеңкесінде отырғандай сезілетін», – деп еске алады.

Шебер орындаушыға қандай роль тапсырылса да мынау үлкен, мынау кіші деп бөлмей, бәріне үлкен жауапкершілікпен, әсіресе Біржан роліне сүйіспеншілікпен қараған. Сондай-ақ Е.Брусиловскийдің «Жалбырындағы» Қайрақбай партиясы үлкен роль болмаса да, әншінің оған қарым-қатынасын көзкөргендер былай еске алыпты: «Жетім Қайрақпайдың дал-дал болған шапаны, жыртық етігі, алба-жұлба тымағы Әнуарбек үшін аса бір қимас қымбат дүниедей көрінетін. Бұл киімдерді спектакльден соң келесі ойынға дейін әдемілеп орап, сақтатып қоятын. ... Әукеннің Қайрақпайы сахналық көркем шешімін тапқан бейнелердің бірі болды».

Әр спектакль алдында өз өнерін түсініп, қатты қадірлей білген әнші сахнаға шығарда екі сағат бұрын келіп дайындық жүргізеді екен. Грим бөлмесіндегі бос әңгіме мен уақыт кетіретін барлық ұсақ-түйек кедергілерден бас тарта біліп, бар ынтасы мен ойын бір образ маңына тоғыстырып, ойнайын деп отырған рольге бағыттай білген. Сахнаға «Чио-Чио Сандағы» миллионер Пинкертон болып шығу үшін жасынан кербез өскен, адам баласы бетін қақпаған өзімшіл жігіт кейпіне енуі шарт болса, Біржан боп шығу үшін – ән еркесі, халық қалаулысы Біржан сал образына іштей енеді. Ал жақсы көріп ойнаған Н.Г.Жигановтың «Алтын шаш» операсындағы Джек роліне түсу үшін, ну тоғай арасында аңдармен бірге өскен батыр жігіт бейнесіне бейімделген. Рольдердің қай-қайсысы болсын, кедей Қайрақбай, бай Пинкертон, сал Біржан, албырт Айдар, батыр Төлеген, П.Чайковскийдің Германы және басқалар артистің шеберлігімен үндесіп, сол оқиға кезеңіне жетелеп әкететіндей әсер қалдырып отырған. Бұл білім мен тәжірибені, ізденіс пен оқуды қажетсінетін мамандықты әнші бар болмысымен жақсы түсініп, айналасына ісімен үлгі көрсеткен.  

Табиғат берген қабілетін еңбегімен шыңдап, өнер биігіне көтерілген Әнуарбек Үмбетбаев ұлттық опера театры қалыптасуының басында тұрып еңбегімен ерен еңбек еткен, есімі ұлт музыка мәдениетінің тарихына алтын әріппен жазылған дарын иесі болды. Оның есімі қанша жыл өтсе де, Мәңгі Елімен бірге жасай береді.   

Жанат Ерманов – Қазақстанға еңбек сіңірген қайраткер, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының кларнетші ұстазы. Орта Азиядағы тұңғыш құрылған мемлекеттік ағаш үрмелі аспаптар квинтетінің жетекшісі

Еліміздегі «Тамаша бестік» аталып жүрген алғашқы үрмелі аспаптар квинтетінің құрушысы Жанат Рахметоллаұлы Ерманов республикамыздың мәдени өмірінде елеулі орны бар, халықаралық деңгейдегі кәсіби музыканттардың бірі. Оның жетекшілігіндегі шағын ұжым бүгінде алыс және жақын шет елдерде өз тыңдармандарын таба білді және еуропалық танымал музыканттармен қызу тәжірибе алмасып жүр.

Болашақ музыкант Арқаның әйгілі Жаяу Мұса, Өтелбай сал, Жарылғапберді, Мұстафа Бүркітбайұлы секілді сал-серілердің туған жері Баянауыл өңірінде дүниеге келді. Кларнет аспабына он жасынан бастап қызығушылық танытып, өнер жолына басқан алғашқы қадамын: «Әкем Рахметолла мандолинада ойнап, анам Нарзангүл халық әндерін айтады. Бала күнімде ерекше қабілетімді байқаған анам жетектеп балалар музыка мектебіне апарды. Алғашқы ұстазым С.Екимовтың кларнетпен таныстырғаны, тұңғыш рет аспап дыбысталуының баурап алған сәті әлі есімде», – деп еске алады Жанат.
Бұл саладағы білім іздеу жылдары арнайы орта және жоғары оқу орындарында жалғасқан кларнетші Өскемен музыкалық училищесінде В.А.Курепиннің класында, одан кейін қазақ өнерінің қара шаңырағы консерваторияда профессор Р.Н.Сабировтан тәлім алады. Бар ықыласымен дайындалып, аспаптың қыр-сырын меңгеруге салмақты ден қойған музыкант жас та болса үлкен жетістіктерге қол жеткізеді. Ол 1983 жылы республикалық үрмелі аспаптарда ойнаушы жастардың конкурсында Бірінші орынды иемденсе, 1990 жылы Орталық Азия мен Қазақстанның аймақтық сайысында 3-жүлдеге ие болады. Ал, Алматыда болған үрмелі аспаптардың Алғашқы халықаралық конкурсында Бас Жүлдені жеңіп алады. Бұл жеңістері оның әрі қарай ізденуіне шабыт береді, репертуарын байытып, ойнау техникасының әдіс-тәсілдерін одан әрі қарай игеруге жетелейді.

Кларнеттің пайда болып, жақсы дамыған жері Еуропа елдері болғандықтан бұл аспаптың әйгілі майталмандары, мықты мектептері де осы мемлекеттерде болуы әбден заңды. Аспирантураны тәмамдаған Жанат 1997 жылы Еуропаның В.А.Моцарт атындағы Музыка академиясында (Варшава) оқиды. Әлем бойынша жылына таңдаулы 40-ақ музыкантты қабылдайтын бұл академияда оқу сол кезеңде Орталық Азия аймағынан Жанатқа бұйырады. Мұнда жеке аспапта және камералық орындаушылықта музыка дүниесіне танымал профессорлар Мишель Летьег /Michel Letieg/, Пнина Зальцман /Pnina Salzman/, Александр Сацтардан шеберлік кластарын алады. Шет жерде талай майталман мамандардың дәріс беруі оның өнерін шыңдап, жетілдіре түсті. Ол еуропа академиялық музыкасындағы барокко дәуірінен ХХ ғасыр композиторларына дейінгі аралықтағы ағымдар мен дәстүрлермен жақын танысады. Әрине, қазақстандық кларнетшінің шығармашылық мүмкіндігі, шынайы шебер артистік қабілеті, аспаптық ойынындағы әдемі дыбыс, әсем фраза, жақсы интонация ұстаздарының назарынан тыс қалмаған еді. Олардың бірі Киоко Хашимото /Kioko Khashimoto/: «Жанат Ермановтың ойынын тыңдап ләззат алдым. Тамаша кларнетші, керемет техникаға ие, өте жоғары, шынайы музыкант. Мен оның өнер әлемінде өзіндік орны бар музыканттардың бірі болатынына сенімдімін», – деген еді. Ал, пианист П.Зальцман /P.Salzman/ естелігіне назар аударғанда оның кларнетте ғажап ойнайтындығын: «Ол, әрине, кемелденген профессионал. Оның ойынында әуен мен поэтика, ал бойында сирек ұшырасатын (!) тартымдылық пен биік талғам, тектілік бар», – деп жазады.

Жанат бұнымен де шектелмей өз кәсіби деңгейін Францияның Ницце, Прадо қалаларындағы Халықаралық Музыка академиясында жалғастырады. Оған есімдері дүние жүзіне белгілі Поль Меер /Poul Meer/, Франсуа Леле /Francois Lele/, Яна Томсон /Yana Thomson/, Андре Казалет /Andre Kazalet/, Арманд Ангстер /Armand Angster/ секілді музыканттардан тәлім-тәрбие алу сәті туады. Білімін Еуропа музыка Академияларында шыңдаған Жанатты оқу жылдарында әлемнің ірі музыка қайраткерлері жоғары бағалады... Мәселен, әйгілі скрипкашы, профессор Г.Жислин жас қазақ жігітінің ойынын әр кезеңдерде тыңдап, білімі, сапалы техникасымен аспапта керемет интерпретациялайтындығына назар аударып, болашағынан зор үміт күтеді.

Алдына қойған айқын мақсаты бар өнерпаз бойына жинаған өнер, білімінің көкжиегін кеңейте түседі. 2002 жылы Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясын профессор Т.А.Әбдірашев класынан опера-симфония дирижері мамандығы бойынша оқып, терең білім мен мол тәжірибесін үрмелі аспаптар квинтетін құруда жүзеге асыра білді.

Орындалған арман

Ізденімпаз музыкант шет жердегі оқу кезеңінде көптеген өнер ұжымдарын, симфониялық және үрмелі аспаптар оркестрлерін, танымал камералық ансамбльдер шығармашылығымен жақын танысып, тыңдайды. Туған елінде жоқ мұндай үрмелі аспаптардың шағын топтарына қызығып, өзінің камералық ансамблін құруды армандайды. Оқу жылдарын сәтті аяқтап, Отанына оралған Жанат бұл арманына үлкен қиыншылықтарды бастан өткізе отырып жетеді. Сөйтіп, ол 1997 жылы Қазақстандағы тұңғыш ағаш үрмелі аспаптар квинтетін құрады. Бұл үрлемелі аспаптар квинтеті жалпы Орталық Азия кеңістігіндегі тұңғыш камералық ұжым болды.

Жаңа бастамаға батыл қадам жасаған Ж.Ермановтың ұжым үшін жасаған еңбегі зая кетпеді. Бүгінде Жамбыл атындағы филармония жанындағы шағын ұжым 2004 жылы ресми ашылып, мемлекеттік ансамбль статусын алғанға дейін талай кедергілерді жеңе білді. Квинтет құрамындағы флейташы Балжан Сапарова, гобойшы Малика Михлина, кларнетші Жанат Ерманов, валторнашы Манарбек Сәбитов, фаготшы Алмас Әшiрбековтер музыкалық ойлары мен шығармашылық әрекеттері бір жерге тоғысқан музыканттар. Олар талай асуларға жұмыла отырып жете білді. Жақында Тәуелсіздіктің 20 жылдығына арналған медальдің иегері болған Жанат: «Отаныма, айналама пайдалы болғым келеді. Мақсатым – өскелең ұрпаққа ісіммен үлгі көрсету. Шет елдерге жақсы қызметке арнайы шақырылсам да, оларды қабылдамай, еліме оралдым. Қазіргі кезде дүниенің түкпір-түкпіріне кетіп жатқан дарынды жастарымыздың арасында қайта оралғысы келмейтіндері де бар, осы мені қынжылтады. Егер бәріміз бірге жұмылып, бірге күресе білсек, алынбайтын қамал жоқ... Адамның туған жеріне адал қызмет ете білуі – бір парызы деп білемін», – дейді. Иә, осындай оптимистік құлшыныспен жасалған ұмтылыс, төгілген тер мен жұмсалған күш бос кетпей өз жемісін бере бастады. Қазіргі уақытқа дейін квинтет көптеген шет елдердегі өнер сайыстарына қатысып, республикалық, аймақтық, халықаралық конкурстардың жеңімпазы болды. Ұжым Венада, Францияның Марсель, Прадо, Ницца қалаларында, Сеулде, Мәскеуде т.б. алыс елдерге іс-сапарларында қызықты концерттік бағдарламаларымен шет елдік басылымдарда салмақты пікірлер тудырып, мамандардың назарын аударып, жоғары бағасын алып жүр.
Квинтет репертуарында әлемнің түкпір-түкпірінде орындалып жүрген пьесаның бірі – Жаяу Мұсаның «Ақ сиса» әні. Композитор Ә.Бестібаев ансамбльге арнап лайықтаған осы туынды қай жерде де көрерменнің сұранысына бөленіп, ансамбльдің атын шығаруға себепші болды. Қазіргі уақытта квинтеттің тұрақты ойнайтын шығармасы да осы – «Ақ сиса».

Мемлекеттік ұжым танымалдық ала бастаған кезден бастап оған отандық композиторлар өз туындыларын арнайы жаза бастады. Мысалы, Қ.Шілдебаевтың «Наурыз» туындысы (Ж.Ерманов лайықтауында), Б.Қыдырбектің «Бетбұрыс сәті», С.Әбдінұровтың «Бозінген», Е.Андосовтың «Мерекелік күйін» айтуға болады. Сонымен қатар әлем классикасынан А.Дворжактың үндістер музыкасына негізделген Фа-мажор Квинтеті, Ж.Бизенің «Кармен-сюитасы» (Д.Вальтердің лайықтауында), Э.Боззаның «Скерцосы», А.Арнольдтің, Н.Римский-Корсаковтың, К.Дебюссидің және т.б. шығармалары бар.
Қазақстанның мемлекеттік ағаштан жасалған үрмелі аспаптар квинтеті елімізде және сырт мемлекеттерде өзін әр қырынан көрсетіп жүрген ұжымдардың бірі. Өз ішінен дуэт болып, трио, төрт адамдық квартет болып та концерт қоя білетін ансамбльдің айтулы мерекелерде әнші Майра Мұхамедқызын /Майра Керей/ сүйемелдеуі, отандық Ғ.Жұбанова атындағы ішекті-ысқылы аспаптар квартетімен және Францияның Марсель үрмелі аспаптар квинтетімен бірігіп концерт беруі қалың тыңдарманның әлі есінде.                 

Бүгінде кәсіби шебер, педагог Ж.Ермановтың шәкірттері елімізде және одан тыс мемлекеттердің әртүрлі музыкалық ұжымдарында еңбек етіп келеді. Бірнеше ғылыми-әдістемелік оқу құралдарының авторы бұл саладағы еңбегі үшін «Мәдениет қайраткері» марапатына ие болып, жеке орындаушылық, ұйымдастырушылық бағыттағы жұмыстары да ескерусіз қалмады. Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер атағына ие болған тұңғыш қазақ кларнетшісі Тәуелсіз еліміздің рухани-мәдени кемелденуіне үлкен үлес қосып жүрген шын мәніндегі қайраткерлердің бірі.